Το Κάστρο Πέντε Πηγάδια βρίσκεται στην κορυφή ενός κατάφυτου λόφου στους δυτικούς πρόποδες του Ξηροβουνίου και απέχει από την Άρτα 34 χιλ.
Η επικοινωνία Ιωαννίνων και Άρτας ήταν δύσβατη λόγω του ορεινού εδάφους. Η μόνη φυσική δίοδος που ήταν βατός ο δρόμος σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, αφού σε όλα τα δύσβατα σημεία του ήταν λιθόστρωτος, ήταν αυτή που περνούσε από τη θέση Πέντε Πηγάδια.
Το ψηλότερο σημείο αυτής της διαδρομής ήταν στα 770 μ. και κάλυπτε τη μισή απόσταση Ιωάννινα – Άρτα. Ήταν από τις βασικότερες οδικές αρτηρίες και οδηγούσε από τη Σαλαώρα στα Πέντε Πηγάδια και από εκεί στα Ιωάννινα.
Η δυνατότητα επόπτευσης προς δυο κατευθύνσεις από το σημείο αυτό και ή ύπαρξη άφθονου νερού έκαναν το μέρος ιδανικό ενδιάμεσο σταθμό. Έτσι μπορούσε να ελεγχθεί το πέρασμα, προς την πεδιάδα των Ιωαννίνων δίνοντας τη δυνατότητα άμυνας στην πόλη.
Στα Πέντε Πηγάδια υπήρχε χάνι για τους ταξιδιώτες και δύο φρούρια χτισμένα σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση από τα οποία το ένα σήμερα είναι εντελώς ερειπωμένο. Η ύπαρξη πέντε πηγαδιών νερού σε άμεση σχέση με το χάνι, έδωσε το χαρακτηριστικό όνομα στην περιοχή. Το χάνι είχε μεγάλη φήμη και ήταν το κεντρικό χάνι της διαδρομής αυτής, με αποτέλεσμα να διανυκτερεύουν σε αυτό οι περισσότεροι από τους ταξιδιώτες της εποχής.
Πηγή: Κωσταγιάννη Μαρία, Φρούριο στη θέση Πέντε Πηγάδια, σελ. 12
Το κάστρο εντάσσεται στην ομάδα των οχυρών της Ηπειρωτικής ενδοχώρας που δημιουργήθηκαν για τον έλεγχο των διαβάσεων. Το οχυρό των Πέντε Πηγαδιών είναι χρονολογικά το τελευταίο οχυρό αυτής της κατηγορίας. Είναι ένα επίμηκες ορθογώνιο κτίσμα με κατεύθυνση από ανατολή προς δύση και ενώνεται με δύο προμαχώνες που εξέχουν προς τις άλλες κατευθύνσεις προσδίδοντας στην κάτοψη το σχήμα σταυρού.
Από νεότερες πηγές διαπιστώνεται ότι το κεντρικό τμήμα ήταν σκεπασμένο με στέγη και είχε τη μορφή κατοικίας. Οι δύο προμαχώνες που εξέχουν δεν είχαν στέγη παρά μόνον περιμετρικό παραπέτο με κανονιοθυρίδες. Το συγκρότημα είναι διώροφο και σε όλη την κάτοψή του διατηρεί ακόμη και σήμερα τις αρχικές διαστάσεις.
Πηγή: Σμύρης Γεώργιος, Το δίκτυο των οχυρώσεων στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων, σελ. 402
Οι μάχες στα Πέντε Πηγάδια
Πηγή: Κωσταγιάννη Μαρία, Πολεμικές συγκρούσεις στα Πέντε Πηγάδια, σελ. 18
Λόγω της στρατηγικής τους σημασίας, τα Πέντε Πηγάδια αποτέλεσαν επανειλημμένως πεδίο μάχης, στην έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, στους Ελληνοτουρκικούς πολέμους του 1853 και του 1897 και τέλος στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-13.
Στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1821 υπήρξε πολεμική με νικηφόρα έκβαση για τους Σουλιώτες. Τη θέση στα Πέντε Πηγάδια είχαν καταλάβει οι Σουλιώτες από τον Δεκέμβρη του 1820. Ο Σελήμ πασάς προσπάθησε να την επανακτήσει με 5.000 άντρες αλλά ηττήθηκε με μεγάλες απώλειες από τον Μάρκο Μπότσαρη. Όταν απειλήθηκε το Τόσκεσι (σημ. Αχλαδιές Σουλίου), ο Χουρσίτ έστειλε 3.500 στρατό να ενισχύσει τη φρουρά. Τότε ο Γεώργιος Δράκος με 350 Σουλιώτες και ο Αλβανός σύμμαχος Μουχουρδάρης με 200 άντρες του κατέλαβαν τα Πέντε Πηγάδια. Στις 15 Σεπτεμβρίου 1821 συγκρούσθηκαν με τους Τούρκους και τους κατατρόπωσαν. Δύο μέρες αργότερα οι Τούρκοι επιτέθηκαν πάλι. Έκαναν μάλιστα μία απόπειρα να τους περικυκλώσουν αλλά ηττήθηκαν από τους άντρες του Μουχουρδάρη. Η επίθεση τους στοίχισε 200 νεκρούς και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Οι Σουλιώτες έχασαν 3 ενώ οι Αλβανοί σύμμαχοι δώδεκα.
Στη διάρκεια του πολέμου Ρωσίας – Τουρκίας και την εξέγερση των υπόδουλων Ελλήνων στην Ήπειρο τα Πέντε Πηγάδια υπήρξαν θέατρο μαχών και οι εχθροπραξίες στη θέση αυτή επέβαλλαν τη συνεχή παρουσία στρατιωτικής δύναμης και φύλαξης της τοποθεσίας.
Στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 σημειώθηκαν συγκρούσεις στην περιοχή των Πέντε Πηγαδιών και κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 («πόλεμος των τριάντα ημερών» ή «ατυχής πόλεμος»), που ήταν απόρροια της έκβασης του Κρητικού προβλήματος. Οι ελληνικές δυνάμεις στην Ήπειρο την περίοδο αυτή ήταν τελείως ανοργάνωτες. Στις 11 Απριλίου δόθηκε μάχη στην περιοχή των Πέντε Πηγαδιών που κατέληξε σε βάρος των Ελλήνων. Στη μάχη που δόθηκε στις 17 Απριλίου οι Έλληνες νικήθηκαν και καταδιώχτηκαν από τους Οθωμανούς. Η ήττα αυτή της Ελλάδας σηματοδότησε την αναδιοργάνωση του ελληνικού στρατού σε όλους τους τομείς γεγονός που οδήγησε αργότερα στους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους.
Στην περίοδο των Βαλκανικών πολέμων η θέση στα Πέντε Πηγάδια για μια ακόμη φορά υπήρξε θέατρο πολεμικών συγκρούσεων. Μετά τη νίκη των Ελλήνων στη μάχη της Νικόπολης και την κατάληψη της Πρέβεζας ο Εσσάτ Πασάς εξαπέλυσε αντεπίθεση με κέντρο εξορμήσεων τα Πέντε Πηγάδια, όπου βρισκόταν ο ίδιος ο διοικητής των Ιωαννίνων και κατεύθυνε τις επιχειρήσεις.
Οι συνολικές απώλειες των Ελλήνων στη μάχη των Πέντε Πηγαδιών ανήλθαν σε 26 νεκρούς και 222 τραυματίες. Τέσσερις μήνες μετά, ύστερα από τη μεγάλη μάχη του Μπιζανίου, τα Ιωάννινα απελευθερώνονταν από τον ελληνικό στρατό στις 21 Φεβρουαρίου του 1913. Η προσάρτηση των εδαφών της Ηπείρου στην Ελλάδα σήμανε και την οριστική υποβάθμιση της στρατιωτικής σημασίας των Πέντε Πηγαδιών. Το μέρος παγιώθηκε σταδιακά στην αντίληψη των Γιαννιωτών ως κοντινός προορισμός αναψυχής και σύντομων εξορμήσεων για οικογένειες και σχολεία.
