Το Δολό είναι κτισμένο στους πρόποδες του Κουτσόκρανου κάτω από το ύψωμα του Αγίου Χριστόφορου και δίπλα στο φαράγγι του Κουβαρά. Είναι ένα πανέμορφο χωριό με λιθόστρωτα δρομάκια και πέτρινα σπίτια και δικαιολογημένα είναι ένας από τους χαρακτηρισμένους διατηρητέους οικισμούς.
Το Πωγώνι είναι από τις λιγότερες προβεβλημένες περιοχές της Ηπείρου. Για πολλά χρόνια υπέστη την «πολιτική» απομόνωση του κράτους κάτι που είχε τις επιπτώσεις του για πολλές δεκαετίες. Η μακραίωνη όμως ιστορία όλων αυτών των χωριών τα κάνει να συνεχίζουν την παράδοση σε πείσμα των καιρών.
Ιστορικά στοιχεία και πληροφορίες για το Δολό
Η ονομασία, οι πρώτοι κάτοικοι και η εγκάταστάση τους
- Το αρχικό όνομα του χωριού ήταν Δέλη. Μετά τις σλαβικές επιδρομές μετατράπηκε σε Δολό, που σημαίνει κάτι χαμηλό υψομετρικά. (ΠΩΓΩΝΙΑΝΗ-ΔΟΛΟ-ΔΡΥΜΑΔΕΣ-ΣΤΑΥΡΟΣΚΙΑΔΙ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΔΟΛΟΥ – Νίκος Θ. Υφαντής, σελ. 355)
- Για την ονομασία του οικισμού ο Ι. Λαμπρίδης γράφει (Η.Μ. Πωγωνιακά, 7/9) ότι προέρχεται από τη σλαβική ρίζα ντολ που σημαίνει «χαμηλός τόπος», κάτι που συμφωνεί με την τοποθεσία του οικισμού αφού το βουνό που υψώνεται βόρεια κρύβει τον ήλιο.
- Ο Κ. Οικονόμου (ΤΑ ΟΙΚΩΝΥΜΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ, σελ. 101) ότι το τοπωνύμιο σύμφωνα με το γλωσσολόγο Max Vasmer είναι σλαβικό και το αποδίδει στο αρχαίο σλαβικό dolb = κοιλάδα.
Γραπτές μαρτυρίες για τη δημιουργία του οικισμού και την αρχική εγκατάσταση των κατοίκων δεν υπάρχουν. Παλιότερα το χωριό ήταν ένας πρόχειρος συνοικισμός του συγκροτήθηκε στις αρχές του 7ου μ.Χ. αιώνα και μετά τις σλαβικές επιδρομές το 550 μ.Χ. όταν ολόκληρη η περιοχή λεηλατήθηκε. Οι κάτοικοί του ασχολούνταν με την κτηνοτροφία.
Σύμφωνα με μια παράδοση οι πρώτοι κάτοικοι ήρθαν γύρω στον 9ο ή 10ο αι. από τα χωριά Ζιουπάνι (σημ. Πεντάλοφο) και Ντολό (σημ. Βυθό) Κοζάνης και εγκαταστάθηκαν σποραδικά σε διάφορα σημεία στην περιοχή από Πωγωνιανή μέχρι Δολό. Την περιοχή αυτή τη διάλεξαν γιατί παρείχε ασφάλεια, πεδινά τμήματα και ορεινά βοσκοτόπια για τα ζώα τους, αφού ήταν γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Σε ανάμνηση της πατρίδας που άφησαν έδωσαν το όνομα Δολό, αφού οι περισσότεροι ήταν από το Ντολό.
Η ύπαρξη του οικισμού επιβεβαιώνεται, με έναν πίνακα της Μονής Μολυβδοσκεπάστου, όπου είναι γραμμένο το όνομα του δωρητή «Γεωργίου, κυράντζα, χώρας Δολώ» και έχει τη χρονολογία 1030.
Μεταξύ 1343 και 1345 εμφανίστηκε η πανούκλα που αποδεκάτισε τον πληθυσμό. Όσοι επιβίωσαν εγκατέλειψαν τους πρόχειρους συνοικισμούς και μετακινήθηκαν σχηματίζοντας νέους οικισμούς. Η μετοίκηση αυτή έγινε προς το τέλος του 1350 με αρχές 1360.
Πριν την τουρκική κατάκτηση (1344) της Ηπείρου και γύρω στα 1339 σημειώνεται εγκατάσταση Αλβανών και Μωαμεθανών στην περιοχή. Οι ληστοσυμμορίες των τουρκαλβανών λυμαίνονταν την περιοχή κι ο φόβος ανάγκασε τους κατοίκους για λόγους ασφάλειας να συγκεντρωθούν δημιουργώντας το σημερινό οικισμό.
Πηγή: ΠΩΓΩΝΙΑΝΗ-ΔΟΛΟ-ΔΡΥΜΑΔΕΣ-ΣΤΑΥΡΟΣΚΙΑΔΙ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΔΟΛΟΥ – Νίκος Θ. Υφαντής, σελ. 375
Από το 1550 και μετά άρχισε η εγκατάσταση οθωμανικών οικογενειών στις περιοχές του Πωγωνίου, Αργυρόκαστρου, Αυλώνας κ.λπ. και παράλληλα ο εξισλαμισμός και η αρπαγή των περιουσιών των χριστιανών που δόθηκαν στους εξωμότες. Η εγκατάσταση μουσουλμάνων στη Βοστίνα (Πωγωνιανή) από το 1570 και η μετέπειτα αύξηση του μουσουλμανικού στοιχείου δημιούργησε δύσκολες συνθήκες για τους χριστιανούς του Δολού. Οι ληστείες στα περάσματα και οι φόνοι Τούρκων , εξωμοτών και χριστιανών ήταν συχνή χωρίς καμία διάκριση. Όλη αύτη η κατάσταση χειροτέρεψε την εποχή που επικρατούσε η διένεξη μεταξύ του Κουρτ Πασά που διοικούσε την περιοχή και του Αλή πασά. Η διαμάχη αυτή οδηγούσε σε φόνους αθώων που τους έκαναν Αλβανοί Λιάπηδες οι οποίοι δρούσαν ανάλογα με τις περιστάσεις και το συμφέρον τους υποστηρίζοντας τον εκάστοτε από τους δύο πασάδες.
Πηγή: ΠΩΓΩΝΙΑΝΗ-ΔΟΛΟ-ΔΡΥΜΑΔΕΣ-ΣΤΑΥΡΟΣΚΙΑΔΙ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΔΟΛΟΥ – Νίκος Θ. Υφαντής, σελ. 358
Στα χρόνια αυτά οι κάτοικοι προσπαθούσαν να βρουν ισχυρούς προστάτες γιατί οι ληστοσυμμορίες δρούσαν ανεξέλεγκτα. Προστάτες τους ήταν οι αγάδες της Βοστίνας αλλά και καπεταναίοι από τα Δολό. Ένας από τους αγάδες ήταν και ο Ισμαήλ Εφέντης ο οποίος προστάτευε επίσης και τους κατοίκους της Βοστίνας (σημ. Πωγωνιανή).
Πηγή: ΠΩΓΩΝΙΑΝΗ-ΔΟΛΟ-ΔΡΥΜΑΔΕΣ-ΣΤΑΥΡΟΣΚΙΑΔΙ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΔΟΛΟΥ – Νίκος Θ. Υφαντής, σελ. 361
Μετά την καταστροφή του Κουρτ Πασά κυρίαρχος έγινε ο Αλή πασάς και όλα τα χωριά της περιοχής έγιναν τσιφλίκια του. Οι κάτοικοι του Δολού, όπως και άλλα χωριά, για να αποφύγουν τον εξισλαμισμό πούλησαν το χωριό στον Αλή πασά, ο οποίος στη συνέχεια το χάρισε στον Δερβίς Χασάν για τη βοήθεια που το πρόσφερε στη διαμάχη με τον Κουρτ πασά. Ο Αλή πασάς μέχρι το θάνατό του εισέπραττε από το Δολό το 1/3 των προϊόντων εκτός του φόρου που πλήρωνε το χωριό στο τουρκικό δημόσιο.
Στην περίοδο που το χωριό ανήκε στον Δερβίς Χασάν έγιναν εγκλήματα εκδίκησης από τους φίλους του Κουρτ Πασά. Σε καθημερινή βάση γίνονταν επισκέψεις φίλων και συγγενών του Δερβίς Χασάν και οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι να τους φιλοξενούν στα σπίτια τους χωρίς να μπορούν να αντιδράσουν φοβούμενοι χειρότερα.
Μετά το θάνατο του Αλή πασά και την καταγραφή της περιουσίας του το Δολό παρέμεινε στην κατοχή του Δερβίς Χασάν ο οποίος εισέπραττε το φόρο μέχρι το 1856 που εξαγοράστηκε το χωριό από τους κατοίκους του αντί του ποσού των 10.000 χρυσών λιρών.
Η αυτονομία έφερε σταδιακά και την ανάπτυξη του χωριού. Είχε δύο συνοικίες, αξιόλογα οικοδομήματα και παράλληλα παρουσίασε πολιτιστική ανάπτυξη.
Το Δολό είναι χωριό άνυδρο. Οι κάτοικοι σε παλαιότερες εποχές μετέφεραν το νερό σε βαρέλια και γκιούμια από το Λάκκο του Κουβαρά. Η μεταφορά ήταν κοπιαστική. Το μετέφεραν με ζώα και ζαλωμένες με βαρέλες οι γυναίκες. Έτσι επινόησαν τις στέρνες στις οποίες συγκέντρωναν το βρόχινο νερό από τις στέγες των σπιτιών.
Παλιότερα στο Δολό ήταν ανεπτυγμένη η σηροτροφία. Οι κάτοικοι καταγίνονταν με την εκτροφή των μεταξοσκωλήκων και οι γυναίκες με την υφαντική. Τα αρχοντικά τους ήταν γεμάτα από κεντημένα υφαντά.
Πηγή: ΠΩΓΩΝΙΑΝΗ-ΔΟΛΟ-ΔΡΥΜΑΔΕΣ-ΣΤΑΥΡΟΣΚΙΑΔΙ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΔΟΛΟΥ – Νίκος Θ. Υφαντής, σελ. 359 & 371
Το 1824 κτίστηκε το πρώτο σχολικό κτίριο πάνω από την εκκλησία και το 1848 κτίστηκε ένα μεγαλύτερο. Το 1878 ή 1880 με εισφορές των κατοίκων και αυτών που κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη κτίστηκε ένα τρίτο μεγαλύτερο σχολικό κτίριο με δύο ορόφους. Το 1886 ο αριθμός των μαθητριών και μαθητών ήταν 70-80. Στο σχολείο δίδαξαν αξιόλογοι δάσκαλοι. Το 1972 το σχολείο σταμάτησε οριστικά τη λειτουργία του λόγω έλλειψης μαθητών.
Ο Ι. Λαμπρίδης αναφέρει ότι το σχολείο του Δολού ήταν πολύ καλύτερο από αυτά των γύρω χωριών (Ηπειρωτικά Μελετήματα 7/9). Σύμφωνα με την Οθωμανική Στατιστική (Σαλναμέ) (Μιχάλης Κοκολάκης) του 1895, είχε 510 κατοίκους και 97 χανέδες (σπίτια).
Μετά την απελευθέρωση το 1919, έδρα της δικής του ομώνυμης Κοινότητας. Οι πόλεμοι που ακολούθησαν οι κακουχίες και η μετανάστευση των νέων στις μεγαλουπόλεις, είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των κατοίκων να μειωθεί και να καταλήξει σήμερα με πολύ λίγους κατοίκους μόνιμους.
Πηγή: ΠΩΓΩΝΙΑΝΗ-ΔΟΛΟ-ΔΡΥΜΑΔΕΣ-ΣΤΑΥΡΟΣΚΙΑΔΙ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΔΟΛΟΥ – Νίκος Θ. Υφαντής, σελ. 367
Το Δολό σήμερα
Το χωριό είναι χαρακτηρισμένος διατηρητέος οικισμός από το 1978. Κι αυτό όχι τυχαία αφού όλα αυτά τα χρόνια έχει διατηρήσει αναλλοίωτη την παραδοσιακή του αρχιτεκτονική με τα πέτρινα σπίτια του, την πλατεία με την εκκλησία και τα καλντερίμια του.
Επιπλέον, βρίσκεται στα όρια της περιοχής του ευρωπαϊκού Δικτύου Natura 2000 (Κοιλάδα Γορμού, Λίμνη Ζαραβίνας, όρος Δούσκο, Δάσος Μερόπης) που περιλαμβάνει πλούσια χλωρίδα και ορνιθοπανίδα.
Στην πλατεία του χωριού βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου η οποία κτίστηκε το 1812 στη θέση παλαιότερης. Είναι μια όμορφη πέτρινη τρίκλιτη βασιλική με ένα χαγιάτι, στηριγμένο σε στρογγυλές κολόνες. Το καμπαναριό (1833) έχει τρεις καμπάνες, και είναι έργο του Πασχάλη Ζούνη από την Πυρσόγιαννη. Το χοροστάσι έξω από την εκκλησία έγινε από τις εισπράξεις της θεατρικής παράστασης “Βοσκοπούλα” που παίχτηκε στο Δολό την 10η Απριλίου 1910 με ηθοποιούς Δολιώτες και Δολιώτισσες.
Υπάρχει επίσης και το εξωκλήσι του Αγίου Χριστόφορου που είναι ο πολιούχος άγιος του χωριού. Βρίσκεται στο Κουτσόκρανο σε υψόμετρο 1125 μέτρα και προσεγγίζεται με μονοπάτι και προσφέρεται και για μια πολύ όμορφη πεζοπορική διαδρομή.
Εκδηλώσεις
Στο Δολό διοργανώνονται δύο πανηγυρικές εκδηλώσεις. Η πρώτη είναι στις 9 Μαΐου, του Αγίου Χριστοφόρου, πολιούχου του χωριού. Η λειτουργία γίνεται στο ξωκλήσι του Αγίου και το γλέντι που ακολουθεί το βράδυ στο προαύλιο του Αγίου Νικολάου κάτω από την καστανιά.
Η δεύτερη πανηγυρική εκδήλωση του χωριού είναι το καλοκαίρι που καθιερώθηκε τα τελευταία χρόνια και γίνεται την περίοδο του δεκαπενταύγουστου. Είναι η χρονική περίοδος που συγκεντρώνονται όλοι οι χωριανοί για τις καλοκαιρινές τους διακοπές. Το γλέντι γίνεται στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου.
Πηγή: https://www.dolo.gr/index.php/panigyri
Δραστηριότητες στο Δολό
Από τα ωραιότερα αξιοθέατα της περιοχής είναι το φαράγγι του Κουβαρά και τα δύο πέτρινα γεφύρια του.
Το γεφύρι της Νονούλως
Το «Γεφύρι της Νονούλως» και ο νερόμυλος βρίσκονται στην αρχή της χαράδρας και προσεγγίζονται από ένα λιθόστρωτο μονοπάτι που ξεκινάει από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο. Πιο συγκεκριμένα, βρίσκεται στη βόρεια έξοδο της χαράδρας του Κουβαρά ανάμεσα στο Δολό και την Πωγωνιανή (Βοστίνα) και γεφυρώνει τον Κουβαρά στη θέση Ξυλογέφυρο όπου παλιά υπήρχε ξύλινο γεφύρι.
Το γεφύρι είναι μονότοξο με άνοιγμα 7 μέτρα και ύψος από την επιφάνεια του νερού 6 μέτρα. Κτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα με τις οικονομίες της Νόνως (Νονούλα) Γαλανού, μιας φτωχής γυναίκας από το Δολό. Πηγαίνοντας καθημερινά στη Βοστίνα με τον γάϊδαρό της για να πουλάει ξύλα, διακινδύνευε τη ζωή της περνώντας από το σαπισμένο ξυλογέφυρο. Και αποφάσισε να το κάνει πέτρινο.
Για το αν πρόλαβε να υλοποιήσει το όνειρό της πριν ή μετά το θάνατό της υπάρχουν δύο μαρτυρίες διαφορετικές.
- Σύμφωνα με την πρώτη μαρτυρία η φτωχή Νονούλω μάζευε τις οικονομίες της και τελικά κατάφερε να συγκεντρώσει το ποσό και να κτιστεί το γεφύρι. Αργότερα όμως μια μέρα που ήταν καβάλα στο γάϊδαρο το ζώο αιφνιδιάστηκε, και την έριξε στο έδαφος. Ίσως αυτό το πέσιμο να ήταν και η αιτία να φύγει από τη ζωή.
- Σύμφωνα με τη δεύτερη μαρτυρία όταν η Νονούλω πέθανε βρέθηκαν στο σπίτι της κρυμμένα στο τοίχο νομίσματα που έφταναν το ποσό των 5.000 – 5.500 τουρκικές λίρες. Με τα χρήματα αυτά κτίσητκε το γεφύρι στη θέση του ξυλογέφυρου στη μνήμη της Νονούλως.
Ανεξάρτητα από τις δυο μαρτυρίες οι συγχωριανοί της δεν την ξέχασαν ποτέ.
Δίπλα στο γεφύρι είναι και ο παλιός νερόμυλος ανακαινισμένος.
Πηγή: ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΤΑΣ, ΓΕΦΥΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ ΤΟΜΟΣ Γ΄, σελ. 84
Το γεφύρι του Κουβαρά
Το δεύτερο, το «γεφύρι μέσα στο φαράγγι», προσεγγίζεται από την περιοχή “ΤΣΟΥΜΠΑΡΙ” πριν από το Δολό. Το μονοπάτι είναι χαραγμένο, απόλυτα ασφαλές και χρειάζονται περίπου 15 λεπτά άνετου περπατήματος μέχρι την κοίτη του Κουβαρά και το γεφύρι. Πιο συγκεκριμένα, βρίσκεται κάτω από το χωριό Δολό, στην περιοχή του Πωγωνίου, στη βαθειά χαράδρα του Κουβαρά στη θέση Γούβες.
Είναι μονότοξο και γεφυρώνει το ομώνυμο ποτάμι, και παλιά εξυπηρετούσε το παλιό μονοπάτι που οδηγούσε στην Πωγωνιανή (παλιά Βοστίνα). Το γεφύρι κατασκευάστηκε το 1927 με απόφαση της δημογεροντίας και πάνω σε σχέδια ενός μηχανικού από τα Ιωάννινα.
Στο γεφύρι δούλεψε με το μπουλούκι του ο πρωτομάστορας Πασχάλης Ζούνης από την Πυρσόγιαννη. Η δαπάνη του ανήλθε στο ποσό των 16.000 δραχμών που κατέβαλαν κυρίως ξενιτεμένοι στην Αμερική Δολιώτες. Οι ντόπιοι βοήθησαν με προσωπική εργασία και οι γυναίκες κουβαλούσαν τα υλικά.
Η κατασκευή του γεφυριού είχε μεγάλη σημασία για τους κατοίκους γιατί ένωσε τα δύο χωριά Δολό και Πωγωνιανή και οι κάτοικοι μπορούσαν να μετακινούνται με ασφάλεια. Το τέλος της κατασκευής ακολούθησε μεγάλο γλέντι.
Δυστυχώς οι κάτοικοι δεν κατόρθωσαν να το καμαρώσουν για πολύ έτσι όμορφο και καινούριο που ήταν. Κάποιες γυναίκες άρχισαν να αφαιρούν και να πετούν τις πέτρες στο ποτάμι. Πίστευαν ότι έτσι μπορούσαν να λυθούν τα μάγια. Όσες ήταν ανύπαντρες για να παντρευτούν, όσες δεν γεννούσαν παιδιά για να αποκτήσουν, όσες είχαν παιδιά για να μην πεθάνουν. Έλεγαν: “ρίξε μια σουμπέλα στο Λάκκο για να λυθούν τα μάγια» (σουμπέλα: μεγάλη πέτρα ακανόνιστου σχήματος).
Πηγή: ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΤΑΣ, ΓΕΦΥΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ ΤΟΜΟΣ Γ΄, σελ. 85
Το φαράγγι Κουβαρά είναι ένας εντυπωσιακός γεωλογικός σχηματισμός που έχει μήκος περίπου 5 χλμ. και χωρίζει τους δυο οικισμούς του Δολού και της Πωγωνιανής. Στο φαράγγι κυριαρχεί ποικιλία βλάστησης, δρύες, φράξοι, γράβοι, σφεντάμια, αγριοκερασιές, αγριοαμυγδαλιές, συκιές άγριες και ήμερες, αγριοκαστανιές, πλατάνια και ιτιές. Η πυκνή και ποικίλη βλάστηση καθώς και ανοίγματα των βράχων προσφέρουν ασφαλές μέρος ιδιαίτερα στα αρπακτικά για φωλιές αλλά και τροφή. Είναι σημαντικό βιότοπος για σπάνια είδη πουλιών.
Διαμονή
Στο Δολό λειτουργεί το αγροτουριστικό συγκρότημα του Χριστόφορου Κωσταρά με τον ξενώνα σε ένα ανακαινισμένο κτίσμα του 1884. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του η παραδοσιακή Σαρακατσάνικη καλύβα στην αυλή του συγκροτήματος.
